اختلاف الحدیث (علوم حدیث)اِخْتِلاف الْحَدیث، شاخه ای از علوم حدیث که در آن به مقایسه محتوایی احادیث پرداخته می‌شود و وجوه تعارض میان آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. ۱ - پیشینهدر عصر صحابه ، اختلافاتی در نقل سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و احادیث آن حضرت روی داد که گفت و گوهایی را در تبیین علل این اختلاف و روش درست برخورد با آن ایجاب کرد. [۱]
عبدالله‌دارمی، سنن، ج۱، ص۱۹۴، دمشق، ۱۳۴۹ق.
[۲]
ابن ماجه محمد، سنن، ج۱، ص۱۹۹-۲۰۰، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
در عصر تابعین این موارد دامنه ای گسترده تر یافت، تا جایی که در سده اول قمری، بخش عمده ای از اختلافات فقهی میان مکاتب بومی حجاز و عراق ، به اختلاف میان روایات مورد استناد آنان بازمی گشت.۲ - راهکارهای سده اولدر پایان همان سده، سخن از روش هایی برای برخورد با «احادیث مختلف» در میان بود. ۲.۱ - ابن سیرینچنانکه به عنوان نمونه ابن سیرین به صورت یک روش کلی، درصورت امکان جمع بین دو حدیث با رعایت احتیاط ، به حدیث احوط عمل می‌کرد و با این وجود، عمل به حدیث دیگر را نیز جایز می‌شمرد. [۳]
ابن سعد محمد، کتاب الطبقات الکبیر، ج۷، ص۱۴۴، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
۲.۲ - ابوحنیفهدر استنادات روایی ابوحنیفه ، سخن از ترجیح سنت ثابت بر سنت غیرثابت در موارد تعارض به میان آمده است [۴]
خوارزمی محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، ج۱، ص۳۵۲- ۳۵۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
.پافشاری نداشتن ابوحنیفه و حنفیان متقدم بر جمع میان دو حدیث مختلف، برخلاف شیوه معمول نزد اصحاب حدیث، از آنجاست که بسیاری از روایات منسوب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را نامعتبر می‌شناختند. [۵]
العالم و المتعلم، به کوشش محمد رواس قلعه جی و عبدالوهاب هندی ندوی، ج۱، ص۴۳- ۴۵، حلب، ۱۳۹۲ق /۱۹۷۲م.
[۶]
عثمان‌دارمی، الرد علی بشر المریسی، ج۱، ص۱۲۷ به بعد، به کوشش محمد حامد فقی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
[۷]
دمیری محمد، حیاة الحیوان الکبری، ج۱، ص۳۹۹، قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی.
۲.۳ - شافعیشافعی در جهت استوار ساختن موضع اصحاب حدیث ، روش هایی را برای جمع بین دو حدیث مختلف تا حد امکان تدوین کرده، [۸]
شافعی محمد، الرسالة، ج۱، ص۲۱۶-۲۱۷، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق /۱۹۳۹م.
[۹]
شافعی محمد، الرسالة، ج۱، ص۲۸۲ به بعد، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق /۱۹۳۹م.
و به طبقه بندی احادیث مختلف پرداخته، گاه آن‌ها را از قبیل ناسخ و منسوخ یا مُجمَل و مفسّر شمرده، و گاه از روش هایی برای ترجیح بین دو روایت سخن گفته است. [۱۰]
شافعی محمد، اختلاف الحدیث، ج۱، ص۴۰، به کوشش محمد احمد عبدالعزیز، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
۲.۴ - ابن خزیمهابن خزیمه فقیهی دیگر از اصحاب حدیث، به این نظر شهره بود که هرگز دو حدیث با اسانید صحیح با یکدیگر در تضاد نخواهند بود و برای رفع هرگونه تضاد ظاهری، راهی برای تألیف وجود دارد. [۱۱]
ابن صلاح عثمان، علوم الحدیث، به کوشش نورالدین عتر، دمشق، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۵م.
۳ - سده دومدر بازگشت به پایان سده دوم قمری، باید گفت که برخی از قدمای معتزله چون ابراهیم نظّام نیز به‌سختی به اصحاب حدیث تاخته و بسیاری از روایات آنان را برساخته دانسته اند [۱۲]
ابن قتیبه عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۷- ۲۸، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۳م.
[۱۳]
بغدادی عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۸۹، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق /۱۹۴۸م.
[۱۴]
بغدادی عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۱۹۲، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق /۱۹۴۸م.
گویا هموست که در یکی از آثار خود مجموعه ای از روایات اصحاب حدیث را گرد آورده، و دو به دو به بیان تضاد بین آن‌ها پرداخته است. [۱۵]
ابن قتیبه عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۸۷ به بعد، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۳م.
نظیر چنین گزینشی از احادیث متضاد در روایات اصحاب حدیث، در کتاب الایضاح فضل بن شاذان نیشابوری (د ۲۶۰ق) از متکلمان امامیه نیز دیده می‌شود. ۴ - روش امامیهدر میان امامیه باید کهن ترین گفتار در باب اختلاف الحدیث را روایت بلند ابان بن ابی عیاش (د ۱۳۸ق) به نقل از سُلَیم بن قیس از امام علی (علیه‌السلام) دانست که در آن، وجود احادیث بر ساخته، احادیث ناشی از وهم صحابی، و نیز وجود ناسخ و منسوخ، عام و خاص و محکم و متشابه در احادیث نبوی عوامل تعارض میان احادیث دانسته شده اند. [۱۷]
کتاب سلیم بن قیس، بیروت، ج۱، ص۱۰۳- ۱۰۷، مؤسسه اعلمی.
[۱۸]
کلینی محمد، الکافی، ج۱، ص۶۲ -۶۴، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
[۱۹]
نعمانی محمد، الغیبة، ص۴۹-۵۲، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
[۲۰]
ابن جوزی یوسف، تذکرة الخواص، نجف، ۱۳۸۳ق /۱۹۶۴م.
از زبان امامان باقر ، صادق ، کاظم و رضا (علیهم‌السلام) در سده دوم قمری نیز احادیث پرشماری در شیوه برخورد با احادیث مختلف و جمع یا ترجیح میان آن‌ها نقل شده است. [۲۲]
نوری حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۱۸۵-۱۸۶، تهران، ۱۳۸۶ق.
۵ - نیمه دوم سده دوماز نیمه دوم سده دوم قمری، اختلافات پیش آمده در احادیث مروی از امامان باقر و صادق (علیهماالسلام) نیز به مسأله ای مهم در محافل امامیه تبدیل شده بود و بدین ترتیب در دوره های بعد عملاً بخش قابل ملاحظه ای از مباحث اختلاف حدیث در میان امامیه را این موارد تشکیل می‌داد. ۵.۱ - کتاب حمیریبه هر روی اختلاف الحدیث با تمامی جوانب آن در این برهه از مسائل مورد بحث در محافل امامی بوده است و برپایه آنچه از عنوان یکی از آثار نایافته عبدالله بن جعفر حمیری برمی آید (کتاب ما بین هشام بن الحکم و هشام بن سالم و القیاس و الارواح و الجنة و النار و الحدیثین المختلفین)، میان دو صاحب نظر بزرگ امامی: هشام بن حکم و هشام بن سالم در مسأله دو حدیث مختلف، اختلاف نظرهایی بوده است. به علاوه در میان آثار هشام بن حکم، ذکر کتابی با عنوان « الاخبار » آمده است. [۲۶]
طوسی محمد، الفهرست، ج۱، ص۱۷۵، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۲۷]
ابن ندیم، صالفهرست، ج۱، ص۲۲۴.
[۲۸]
کلینی محمد، الکافی، ج۱، ص۶۹ برای روایات موجود از طریق آن دو در این باره، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
[۲۹]
کلینی محمد، الکافی، ج۲، ص۲۱۸، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
[۳۰]
کشی محمد، معرفة الرجال، ج۱، ص۲۲۴، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
۵.۲ - مقبولة عمر بن حنظلهدر همان نیم سده، متنی کوتاه در روش های ترجیح میان دو حدیث مختلف به روایت عالم واقفی داوود بن حصین از عمر بن حنظله رواج یافت که نزد حدیث گرایان امامیه مقبولیتی فراوان یافت و در دوره های بعد نیز با عنوان « مقبوله عمر بن حنظله » پذیرشی فراگیر یافت. [۳۱]
کلینی محمد، الکافی، ج۱، ص۶۷ برای متن روایت، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
[۳۲]
ابن بابویه محمد، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۵-۶، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق /۱۹۵۷م.
[۳۴]
صاحب معالم حسن، معالم الاصول، ج۱، ص۲۴۷ برای نقدهای آن، تهران، ۱۳۷۸ق.
[۳۵]
صاحب معالم حسن، معالم الاصول، ج۱، ص۲۷۲، تهران، ۱۳۷۸ق.
۶ - سده های بعددر سده های بعد نیز مسأله اختلاف الحدیث، به عنوان مسأله ای حساس هم از سوی محدثان و هم متکلمان امامیه مورد بررسی قرار گرفت و علاوه بر کتب مستقل، برخی از علما چون کلینی در الکافی ، [۳۶]
کلینی محمد، الکافی، ج۱، ص۶۲ به بعد، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
ابن بابویه در الاعتقادات [۳۷]
ابن بابویه محمد، الاعتقادات، ج۱، ص۱۷ به بعد، قم، ۱۴۱۳ق.
و مفید در تصحیح الاعتقاد بابی را بدین موضوع اختصاص دادند.آثار مستقل در این زمینه از مذاهب گوناگون، عمدتاً به سده های ۲- ۵ قمری تعلق دارند و از سده پنجم قمری به بعد این موضوع به صورت بابی از مباحث اخبار در کتب اصول فقه ، [۳۹]
ابوالحسین بصری محمد، المعتمد، ج۲، ص۶۷۲ به بعد، به کوشش محمد حمیدالله و دیگران، دمشق، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۵م.
[۴۰]
سرخسی محمد، اصول، ج۲، ص۱۲ به بعد، به کوشش ابوالوفا افغانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق.
یا به عنوان بابی در کتب علوم الحدیث [۴۲]
ابن صلاح عثمان، علوم الحدیث، ج۱، ص۲۸۴ به بعد، به کوشش نورالدین عتر، دمشق، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۵م.
[۴۳]
ابن جماعه محمد، المنهل الروی، ج۱، ص۶۰ به بعد، به کوشش محیی الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
[۴۴]
ابن حجر عسقلانی احمد، نزهة النظر، ج۱، ص۶۹ به بعد، به کوشش عبدالسلام مدنی، بنارس، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
مطرح شده است.۷ - آثارآنچه از تألیفات مستقل مذاهب گوناگون اسلامی در موضوع اختلاف الحدیث شناخته شده، عبارتند از: ۱. اختلاف الحدیث، تألیف یونس بن عبدالرحمان (ح ۱۲۵ - بعد از ۲۰۰ق /ح ۷۴۳- بعد از ۸۱۶ م)، فقیه و متکلم نامدار امامی. [۴۵]
طوسی محمد، الفهرست، ج۱، ص۱۸۱، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۴۶]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۶.
اکنون تنها روایاتی چند در باب اختلاف الحدیث از یونس بن عبدالرحمان در دست است. [۴۸]
کلینی محمد، الکافی، ج۱، ص۴۰، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
[۴۹]
کلینی محمد، الکافی، ج۱، ص۶۷، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
[۵۰]
کشی محمد، معرفة الرجال، ج۱، ص۲۲۴، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۵۱]
طوسی محمد، امالی، ج۱، ص۲۳۶- ۲۳۷، بغداد/نجف، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
[۵۲]
حر عاملی محمد، وسائل الشیعة، ج۱۸، ص۸۵، حدیث شماره ۳۰ به نقل راوندی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۲. اختلاف الحدیث، اثر ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی (۱۵۰-۲۰۴ق /۷۶۷- ۸۱۹م)، که متنی در بررسی «احادیث مختلف» فقهی به روایت ربیع بن سلیمان از شافعی است و گاه بخشی از کتاب الام دانسته شده است. [۵۳]
سیوطی، تدریب الراوی، ج۲، ص۱۷۵-۱۷۶، به کوشش احمد عمر هاشم، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
این کتاب که کهن ترین اثر بازمانده در اختلاف الحدیث است، بارها از جمله در بیروت (۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م) به کوشش محمد احمد عبدالعزیز به چاپ رسیده است. ۳. اختلاف الحدیث، تألیف محمد بن ابی عمیر بغدادی (د ۲۱۷ق /۸۳۲م)، دیگر عالم برجسته امامی . ۴. اختلاف الحدیث، اثر علی بن مدینی (د ۲۳۴ق /۸۴۹م)، از عالمان اصحاب حدیث بغداد . [۵۵]
ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۶۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
۵. اختلاف الحدیث، تألیف احمد بن ابی عبدالله برقی (د ۲۷۴ یا ۲۸۰ق /۸۸۷ یا ۸۹۳م)، محدث امامی و گردآورنده مجموعه المحاسن. [۵۶]
طوسی محمد، الفهرست، ج۱، ص۲۰، نجف، کتابخانه مرتضویه.
۶. تأویل مختلف الحدیث ، اثر عبدالله بن مسلم بن قتیبه (د ۲۷۶ق/ ۸۸۹م)، عالم پر شهرت اصحاب حدیث که گاه با عناوینی دیگر چون اختلاف الحدیث نیز خوانده شده است. [۵۷]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۸۶.
[۵۸]
رودانی محمد، صلة الخلف، ج۱، ص۱۲۷، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
ابن قتیبه در این اثر، هم احادیث اعتقادی و هم فقهی را مورد بررسی قرار داده است. بعدها اهل حدیث بر این کتاب انتقادهایی داشته اند. [۵۹]
ابن صلاح عثمان، علوم الحدیث، ج۱، ص۲۸۵، به کوشش نورالدین عتر، دمشق، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۵م.
[۶۰]
نووی یحیی، التقریب، ج۲، ص۱۷۶، همراه تدریب الراوی (هم، سیوطی).
این کتاب بارها از جمله در بیروت (۱۳۹۳ق /۱۹۷۳م) به کوشش محمد زهری نجار به چاپ رسیده است. ۷. اختلاف الحدیث، تألیف زکریا بن یحیی ساجی (د ۳۰۷ق /۹۱۹م)، از عالمان اصحاب حدیث و گراینده به شافعی . [۶۱]
سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۳، ص۳۰۰، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۳ق /۱۹۶۴م.
۸. کتاب الحدیثین المختلفین ، اثر محمد بن احمد بن داوود قمی (د ۳۶۸ق /۹۷۹م)، از فقیهان امامیه. ۹. جواب المسائل فی اختلاف الاخبار ، از محمد بن محمد بن نعمان شیخ مفید (د ۴۱۳ق /۱۰۲۲م)، فقیه و متکلم نامدار امامی. ۱۰. کتاب الحدیثین المختلفین، تألیف احمد بن عبدالواحد بن عبدون (د ۴۲۳ه /۱۰۳۲م)، راوی و فقیه امامی. ۱۱. الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار ، اثر محمد بن حسن شیخ طوسی (د ۴۶۰ق/ ۱۰۶۸م)، در ۳ جزء (در برخی چاپها ۴ مجلد) که مفصل ترین تألیف شناخته شده در این باب است و به احادیث فقهی اختصاص دارد. الاستبصار که یکی از کتب اربعه در اخبار امامیه است، بارها از جمله در نجف (۱۳۷۵-۱۳۷۶ق) به طبع رسیده است. ۷.۱ - آثار مرتبطگفتنی است که گاه تألیفاتی چون مشکل الآثار طحاوی (د ۳۲۱ق /۹۳۳م)، عالم شهیر حنفی [۶۵]
طحاوی، مشکل الآثار، چاپ حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق، ۴ ج
نیز به مناسبت نزدیکی موضوع، با گونه ای از مسامحه به کتب اختلاف الحدیث ملحق شده اند. [۶۶]
سیوطی، تدریب الراوی، ج۲، ص۱۷۶، به کوشش احمد عمر هاشم، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
[۶۷]
کتانی محمد، الرسالة المستطرفة، ج۱، ص۱۵۸، استانبول، ۱۹۸۶م.
۸ - فهرست‌منابع(۱) ابن بابویه محمد، الاعتقادات، قم، ۱۴۱۳ق. (۲) ابن بابویه محمد، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق /۱۹۵۷م. (۳) ابن جماعه محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م. (۴) ابن جوزی یوسف، تذکرة الخواص، نجف، ۱۳۸۳ق /۱۹۶۴م. (۵) ابن حجر عسقلانی احمد، نزهة النظر، به کوشش عبدالسلام مدنی، بنارس، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م. (۶) ابن سعد محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م. (۷) ابن شاذان فضل، الایضاح، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م. (۸) ابن صلاح عثمان، علوم الحدیث، به کوشش نورالدین عتر، دمشق، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۵م. (۹) ابن قتیبه عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۳م. (۱۰) ابن ماجه محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م. (۱۱) ابن ندیم، صالفهرست. (۱۲) ابوالحسین بصری محمد، المعتمد، به کوشش محمد حمیدالله و دیگران، دمشق، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۵م. (۱۳) بغدادی عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق /۱۹۴۸م. (۱۴) حر عاملی محمد، وسائل الشیعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی. (۱۵) خوارزمی محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق. (۱۶) عبدالله‌دارمی، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق. (۱۷) عثمان‌دارمی، الرد علی بشر المریسی، به کوشش محمد حامد فقی، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۱۸) دمیری محمد، حیاة الحیوان الکبری، قاهره، مکتبة مصطفی البابی الحلبی. (۱۹) ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م. (۲۰) رودانی محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م. (۲۱) سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۳ق /۱۹۶۴م. (۲۲) سرخسی محمد، اصول، به کوشش ابوالوفا افغانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق. (۲۳) سیوطی تدریب الراوی، به کوشش احمد عمر هاشم، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م. (۲۴) شافعی محمد، اختلاف الحدیث، به کوشش محمد احمد عبدالعزیز، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م. (۲۵) شافعی محمد، الرسالة، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق /۱۹۳۹م. (۲۶) صاحب معالم حسن، معالم الاصول، تهران، ۱۳۷۸ق. (۲۷) طوسی محمد، امالی، بغداد/نجف، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م. (۲۸) طوسی محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۱ق. (۲۹) طوسی محمد، الفهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۳۰) العالم و المتعلم، به کوشش محمد رواس قلعه جی و عبدالوهاب هندی ندوی، حلب، ۱۳۹۲ق /۱۹۷۲م. (۳۱) کتاب سلیم بن قیس، بیروت، مؤسسه اعلمی. (۳۲) کتانی محمد، الرسالة المستطرفة، استانبول، ۱۹۸۶م. (۳۳) کشی محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش. (۳۴) کلینی محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق. (۳۵) محقق حلی جعفر، معارج الاصول، به کوشش محمدحسین رضوی، قم، ۱۴۰۳ق. (۳۶) مفید محمد، تصحیح اعتقادات الامامیة، قم، ۱۴۱۳ق. (۳۷) نجاشی احمد، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. (۳۸) نعمانی محمد، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م. (۳۹) نوری حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۸۶ق. (۴۰) نووی یحیی، التقریب، همراه تدریب الراوی (هم، سیوطی). ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «اختلاف الحدیث»، ج۷، ص۲۹۹۸. |